από την Chaia Heller
Όπως πολλοί από εσάς, έμαθα για τον θάνατο του Bruno Latour στις 9 Οκτωβρίουου και μου έφερε μεγάλη θλίψη. Κάπως έτσι, όταν κάποιος φαίνεται μεγαλύτερος από τη ζωή, το τέλος της ζωής του είναι μια τρομερή έκπληξη. Ακόμα και οι πνευματικοί γίγαντες είναι θνητοί.
Είχα την τύχη να είμαι ένας από τους Latour thésards (διδακτορικοί φοιτητές), εργάζεται για 2+ χρόνια ως ερευνητής στην κοινωνιολογία του εργαστήριο στο Παρίσι στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Εκτός από τα εβδομαδιαία διδακτορικά σεμινάρια που φαινόταν να συνεχίζονται για πάντα, ο Μπρούνο κάλεσε και τους εννέα thésards για μεσημεριανό γεύμα κάθε Παρασκευή καθώς και σε πολλά δείπνα στο διαμέρισμά του στο Παρίσι, που υψώνεται στο Hausmannian. Αυτά τα γεύματα συνεχίστηκαν επίσης για πάντα, όπως συμβαίνει στη Γαλλία. Και μέσα σε όλη αυτή την υπέροχη γαλλική βραδύτητα, έλαβα μια υπέροχη μαγειρική και πνευματική εκπαίδευση. Ο Μπρούνο ήταν γενναιόδωρος όχι μόνο με το καλό του μυαλό. Ήταν επίσης ευγενικός με τους μαθητές του, δίνοντας τόσο μεγάλο μέρος από τον χρόνο και την προσοχή του, νοιαζόμενος βαθιά για το σχέδιο, την ποιότητα, το σκοπό και το νόημα της έρευνάς μας.
Όταν μπήκα στην έρευνά του εργαστήριο στο Le Centre de Sociologie de l’Innovation‘ (CSI), σπούδαζα και διδάσκω κοινωνική οικολογία για σχεδόν δέκα χρόνια. Είχα καθοδηγηθεί από τον Murray Bookchin και για μερικά χρόνια με καθοδηγούσε ο απίστευτα εφευρετικός ανθρωπολόγος, Arturo Escobar, ο οποίος ήταν ο πρώτος θεωρητικός που εφάρμοσε μια κριτική μεταδομική προσέγγιση στην κατανόηση του νεοαποικιακού σχεδίου της «ανάπτυξης» στο παγκόσμιο Νότος. Ήμουν στις αρχές των τριάντα μου και σκέφτηκα ότι το σκεπτικό μου ήταν αρκετά γεμάτο. Ο Bookchin ήταν ένας πολιτικά αφοσιωμένος φιλόσοφος και ο Escobar ένας πολιτικά αφοσιωμένος ανθρωπολόγος. Δύο εξαιρετικοί στοχαστές. Τι άλλο θα μπορούσα να χρειαστώ;
Γνώριζα επίσης την «υπόθεση Sokal», ένα γεγονός που τράβηξε τον Latour στη συχνά άσχημη ζέστη των επιστημονικών πολέμων που τον επιτέθηκαν πλήρως στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Ντρέπομαι να πω ότι, όπως πολλοί άλλοι, είχα παπαγαλίσει την κριτική του Latour χωρίς να κατανοήσω πλήρως την πολυπλοκότητα του έργου του. Αρχικά επικοινώνησα μαζί του για μάλλον εργατικούς λόγους (αν και η περιέργειά μου ήταν όντως κρυφή): Χρειαζόμουν ένα θεσμικό όργανο στο Παρίσι για την επιχορήγηση του Εθνικού Ιδρύματος Επιστημών. Μια ισχυρή σχέση ήταν μια απαραίτητη τυπικότητα που θα μου παρείχε θεσμική νομιμότητα σε έναν εξαιρετικά ιεραρχικό γαλλικό κόσμο της κυβέρνησης, των εταιρειών, των μέσων ενημέρωσης, των εγκαταστάσεων επιστημονικής έρευνας και παρόμοια. Το CSI του Latour βρισκόταν εκείνη την εποχή στο L’Ecole des Mines, μια από τις πιο ελίτ «σχολές μηχανικών» της Γαλλίας που παρείχε στους μαθητές της ένα χρυσό κλειδί για την πόλη. Το μόνο που είπα ότι δούλευα με τον Latour στο «Mines», μου επέτρεψε να δίνω συνεντεύξεις με σχεδόν οποιονδήποτε οπουδήποτε. Μου παρείχε επίσης χώρο γραφείου (με υπολογιστή και γαλλικό μόντεμ της δεκαετίας του 1990!) και πρόσβαση σε ένα κατά τα άλλα οχυρωμένο σύστημα παρισινών βιβλιοθηκών. Αλλά μόλις λίγες μέρες μετά τη ζωή μου στο CSI, ανακάλυψα ότι είχα βρει στον Latour έναν άλλο σπουδαίο μέντορα του οποίου η τεράστια δημιουργικότητα με υποχρέωσε να ξανασκεφτώ τον κόσμο εκ νέου.
Πήγα στην ανθρωπολογία συνεργαζόμενος με τον Εσκομπάρ επειδή είδα την εθνογραφική έρευνα ως βασικό συμπλήρωμα της πρωτίστως φιλοσοφικής εμβέλειας και εστίασης της κοινωνικής οικολογίας. Και όταν βυθίστηκα στο έργο του Latour, βρήκα μια άλλη κρίσιμη πτυχή της εθνογραφικής προσέγγισης. Μέχρι στιγμής, η «συμμετοχική μου παρατήρηση» επικεντρώθηκε στο βασίλειο των ανθρώπων και στους «κουλτούρες» που κατοικούν. Τώρα, θα περιλάμβανα το βασίλειο των «πραγμάτων». Η προσέγγιση του Latour με δίδαξε να ερευνώ τον κόσμο διαφορετικά.
Η θεωρία δικτύων ηθοποιών, που αναπτύχθηκε από τους Latour και Michele Callon, παρέχει έναν τρόπο κατανόησης της πραγματικότητας ως σύνθεσης ενός άπειρου συνόλου αλληλεπικαλυπτόμενων δικτύων που συνδημιουργήθηκαν από ανθρώπινους και μη ηθοποιούς ή «ενεργούς». Latour θεωρία του συμμετρία είναι μια παραγωγική, που μας καλεί να αναγνωρίσουμε και να εκτιμήσουμε τη συμμετρική σχέση μεταξύ μη ανθρώπινων και ανθρώπινων ηθοποιών που εμψυχώνουν, διαμορφώνουν και ενημερώνουν τους κόσμους της ζωής γύρω μας. Ο Latour μάς προσκαλεί να αναζητήσουμε το μη-ανθρώπινο συμμετρικό κομπλιμέντο σε ανθρώπινες οντότητες στις οποίες συχνά δίνουμε υπερβολική προσοχή – και στις οποίες εσφαλμένα αποδίδουμε υπερβολικά πολλά εύσημα.
Ενώ ο Λατούρ δικαίως είχε τον σεβασμό και τον εορτασμό κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης καριέρας του, το έργο του συχνά παρεξηγήθηκε λίγο λόγω των επιστημονικών πολέμων. Αυτό ισχύει κυρίως για εκείνους που τον μπέρδεψαν ως κοινωνικό κονστρουκτιβιστή ή μεταστρουκτουραλιστή – μισούσε και τους δύο όρους και τους έβλεπε ως επιθέματα. Ο Latour επινόησε έναν εντελώς νέο τρόπο να δει κανείς την πραγματικότητα που ξεπέρασε τον κονστρουκτιβισμό, τον στρουκτουραλισμό και τον μεταστρουκτουραλισμό με μια πτώση. Παρουσίασε τις έννοιες της στοχαστικότητας και των απρόβλεπτων επιδράσεων ως δυναμικά και δημιουργικά χαρακτηριστικά της ίδιας της πραγματικότητας. Και για μένα, το να βλέπω τον κόσμο να κινείται από σύνολα ενεργών και παραγωγικών μη ανθρώπινων ηθοποιών που με τη σειρά τους παρουσιάζουν τον κόσμο με σετ απρόβλεπτων εφέ, δεν ήταν τίποτα λιγότερο από συναρπαστικό.
Θυμάμαι μια μέρα κατά τη διάρκεια ενός σεμιναρίου κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας μου στο CSI, είχα κολλήσει στην προσπάθεια να καταλάβω πώς η έννοια της συμμετρίας του Latour δεν ήταν απλώς μια άλλη μορφή κοινωνικού κονστρουκτιβισμού: Δεν ήταν η «επιστήμη» απλώς μια μη ανθρώπινη ενεργός «κατασκευασμένος» από ανθρώπους; Στο άκουσμα των λόγων μου, ο Latour ξέφυγε από τη γενικά γλυκιά του συμπεριφορά και ταράχτηκε, επείγον: «Είσαι ριζωμένος σε δυϊσμούς, Chaia. Νόμιζα ότι η κοινωνική σου οικολογία δεν θα σε οδηγούσε εκεί. Δημιουργός και δημιουργημένος. Επιστήμονας και επιστήμη. Σκεφτείτε ευρύτερα, ευρύτερα, με περισσότερη ταυτόχρονη χρήση, στα τεράστια δίκτυα που δημιουργούν ενεργά, κάθε στιγμή, τον κόσμο!». Καθώς έχω τη συγκλονιστική ικανότητα να γράφω γρήγορα όταν κρατάω σημειώσεις, μπορώ να βεβαιώσω ότι αυτά είναι ακριβώς τα λόγια του (μιλήσαμε, τέλος πάντων, στα γαλλικά). Αυτά τα λόγια για μένα άλλαξαν τα πάντα.
Ο Μπρούνο μας έδειξε, για παράδειγμα, ότι τα βακτήρια, τα ζώα φάρμας, ο εργαστηριακός εξοπλισμός, ακόμη και ο καιρός ήταν όλα κόμβοι σε ένα δημιουργικό δίκτυο που απλώς περιλαμβάνεται Ο Louis Pasteur και άλλοι επιστήμονες και τεχνικοί, καθώς όλοι συνεργάστηκαν για να εφεύρουν τη διαδικασία για την παστερίωση του γάλακτος. Ένας-ένας, κατέβασε τους «μεγάλους άντρες της ιστορίας», ρίχνοντας την τύχη τους στην απρόβλεπτη δραστηριότητα των ζώων φάρμας και των αγροτών που εμπλέκονται σε ένα πλούσιο βιοτικό δίκτυο ζωής γεμάτο με κάθε είδους μικροοργανισμούς. Χωρίς τις απροσδόκητες συμπεριφορές των βακτηρίων, θα υπήρχε είναι Όχι Λουί Παστέρ.
Διαφορετικά, η θεωρία του δικτύου ηθοποιών του Latour ζητά από τον εθνογράφο να κοιτάξει κάθε στιγμή ανθρώπινης δράσης, αλληλεπίδρασης, εφεύρεσης ή καινοτομίας με τέτοιο τρόπο που αναγνωρίζει τη μεγαλύτερη συμφωνία των μη ανθρώπινων ηθοποιών που ασχολούνται με τη δημιουργία ποικίλων πραγματικοτήτων. Κάθε μη ανθρώπινος ηθοποιός, παρά το βαθμό της αισθήσεώς του, συνεισφέρει το δικό του σύνολο απρόβλεπτων δυνατοτήτων καθώς και βιολογικούς, φυσικούς και πολιτισμικούς περιορισμούς και περιορισμούς.
Υπάρχει μια συναρπαστική συμπληρωματικότητα μεταξύ της προσέγγισης του Bookchin και του Latour για την κατανόηση της φύσης της φύσης και της ίδιας της πραγματικότητας. Ο Bookchin αναγνώρισε τον δυναμικό ρόλο του αυθορμητισμού, της δημιουργικότητας, της αυτοκατευθυντικότητας, καθώς και της εκκολαπτόμενης υποκειμενικότητας και ελευθερίας, στη συγκρότηση των μη ανθρώπινων (πρώτης φύσης) μορφών ζωής που τροφοδοτούσαν τη φυσική ιστορία, διατηρώντας την ανοιχτή. Από την πλευρά του, ο Latour αναγνώρισε τον ρόλο του μη ανθρώπινου ενεργού παράγοντα που είναι απαραίτητος για να κρατά τους κόσμους της ζωής απροσδιόριστους, δυναμικούς, οργανικούς και απρόσβλητους από μια (μοντέρνα/δυτική) ανθρώπινη τάση προς την ντετερμινιστική σκέψη.
Και οι δύο στοχαστές ξεπέρασαν κατά πολύ τον επιστημονικό και φιλοσοφικό αναγωγισμό, τον θετικισμό, καθώς και τη μηχανιστική σκέψη που νεκρώνουν τους κατά τα άλλα ζωηρούς τρόπους θεωρητικοποίησης για τη φύση και την ανθρώπινη φύση. Ενώ διέφεραν έντονα στην προσέγγισή τους στην πράξη (αν ο Bookchin πήρε την πολιτική, ο Latour το ανθρωπολογικό/κοινωνιολογικό), μοιράστηκαν τη δέσμευσή τους να αποκαλύψουν ή να εκπροσωπήσουν την εξέλιξη των φαινομένων που δεν μπορούν να περιοριστούν σε ανθρωποκεντρικές φόρμουλες ή σχέδια για το πώς θα μπορούσαν ή θα έπρεπε να εκτυλιχθούν τα φαινόμενα.
Ενθαρρύνω τους ανθρώπους να διαβάσουν το έργο του Latour, αν δεν έχετε ήδη ακολουθήσει το δρόμο Latour. Είναι μια σημαντική και ενδιαφέρουσα διαδρομή που πιστεύω ότι προσφέρει ένα βασικό συμπλήρωμα στην κοινωνική οικολογία – ιδιαίτερα για τους ανθρωπολόγους που έχουν εθνογραφική τάση.
Αναπαύσου εν ειρήνη Μπρούνο. Είθε το έργο και η μνήμη σας να μην είναι μόνο ευλογία: Είθε οι ιδέες σας να ζήσουν τη ζωή τους ως μη ανθρώπινοι δρώντες συμβάλλοντας στην παραγωγή γνώσης σε τομείς που κυμαίνονται από την οικονομία, τη μηχανική και την αισθητική έως την ανθρωπολογία, τις επιστημονικές σπουδές και την κοινωνική οικολογία.
Γνωρίζω ότι οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να μελετούν τις ιδέες του Latour και να τις κεντούν, ελπίζουμε για τους επόμενους αιώνες – εάν και μόνο εάν μπορέσουμε να συναντηθούμε με μη ανθρώπινα δρώμενα όπως οι οικολογικές τεχνολογίες και οι δημοκρατικοί πολιτικοί θεσμοί που μας επιτρέπουν να συνεχίσουμε τους αιώνες μπροστά .
